Osmanlı Döneminde Balkanlardaki Medreseler

Osmanlı Döneminde Balkanlardaki Medreseler

 

Medrese kelimesi, İslâm tarihinde orta ve yüksek dereceli öğretim kurumlarının genel adı olarak kullanılmıştır Sözlükte "okumak, anlamak, bir met-ni öğrenmek ve ezberlemek için tekrar-lamak" anlamına gelen ders kö-künden bir mekân ismidir Osmanlı döneminde medrese, sıbyan mektebin-den sonra orta, lise, yüksek okul ve üni-versite eğitimine tekabül eden, İslâmî kimliği sebebiyle sadece Müslümanların devam ettiği bir eğitim kurumu özelliği taşır Medrese denilince daha çok, Büyük Selçuklu hükümdarı Alpars-lan`ın (ö 465/1072) veziri Nizâmülmülk (ö 485/1092) tarafından Nîşâbur ve bilhassa Bağdat`ta açılan ve daha sonra yaygınlık kazanan Nizamiye Med-reseleri akla gelmektedir Anadolu`da ilk medreseler Danişment ve Artuklu döneminde ortaya çıkmıştır İlk medreselere en güzel örnekler, Mardin`de Hatuniye, Diyarbakır`da Artuklu eseri açık avlulu, eyvanlı Zincîriye ve Mesûdiye medreseleridir Medreseler yapı itibariyle avlu, eyvan, kışlık, dershane, mescit, talebe odaları, yemekhane, havuz, çeşme, türbe, tuvalet gibi bölümlerden oluşmuştur Medreselerin başta gelen özelliği hoca ve talebelerin barınacağı odalarının bulunmasıdır Medreselerin devamı için vakıflar kurulmuş, böylece âlimlerin ve öğrencilerin geçim endişesi taşımaksızın ilimle uğraşması sağlanmıştır Bazı medreselerde dinî ilimlerin yanı sıra tıp ve astronomi gibi ilimler de okutulmaktaydı Medreselerde okutulan aklî ilimler Batı dünyasında büyük etki yapmış, Hıristiyan din adamları ile diğer bazı kimseler buralardan aldıkları bilgileri memleketlerine taşımışlardır Bu sayede İbn Rüşd`ün (ö 595/1198) düşünceleri Müslüman Doğu`dan çok Hıristiyan Batı`yı etkilemiş ve burada doğan Averroisme (İbn Rüşdcülük) cereyanı kilise tahakkümünün ve skolâstik anlayışın sarsılmasında önemli rol oynamıştır Medreseler, 3 Mart 1340/1924 tarihli Tevhîd-i Tedrisat Ka-nunu ile Maarif Vekâleti`ne devredilmiş ve kanunun neşrinden on üç gün sonra da kapatılmıştır Diyarbakır merkezde Osmanlı öncesi ve Osmanlı dönemine ait Nasuh Paşa, Hacı İsmail b Ali, Latifiye, Bakır, Hüsreviyye, Şucaciye, Hâce Ahmed, Şeyh Rumî, Ali Paşa, Behram Paşa, Melek Ahmed Paşa, Rağibiye, Kadiriyye, Nebi Camii (Seyfeddin), İmadiye, Mesûdiye, Zinciriye, İpariye ve Ulu Cami medreselerinin bulunduğu kayıtlardan anlaşılmaktadır Eski bir bilim ve kültür merkezi olan Diyarba-kır`da medrese mimarisinin güzel ör-neklerine rastlamak mümkündür Zincîriye Medresesi, Mesû-diye Medresesi, Ali Paşa Medre-sesi, Muslihüddîn-i Lârî Medresesi ayakta kalan en güzel örnek eserlerdendir Diyarbakır genelinde ayakta kalabilen medreselerden tespit edilebilenler bu bölümde sunulmuştur

 

 

Ali Paşa Camii ve Medresesi

 

Medrese, dikdörtgen avlunun doğu ve batısına sıralanan tek katlı, önü eyvanlı beşer oda ile avlunun güneyini çevreleyen yarım sekizgen planlı bir açık dershaneden meydana gelmiştir Medresenin sağ ve sol kanatları birbirinin aynıdır Odaların önünde beşik tonoz örtülü eyvan vardır

 

Ali Paşa Medresesi

 

Girişe göre sağdaki odalara eyvanın sağ köşesinden, soldaki odalara da sol köşesinden girildiği için kapılar karşılıklı gelmektedir Oda ile önündeki eyvanı ayıran ara duvarların iç yüzlerinde ocaklar vardır Odalar arasındaki duvarlara ufak gömme nişlerin yerleştirildiği görülmektedir Odalar ortalama 355x284 metredir Doğu ve batı yönlerinde odaların birer penceresi vardır Mihrap tam akstadır Çok sade bir dikdörtgen niş içine yerleştirilmiştir Yarım sekizgen planlı mihrap nişi üstte yarım daireli bir biçimde kapanır Oda kanatlarının yalnız avluya bakan cephelerinde silmeler sağlam olup, diğer yönlerde kalmamıştır Medresenin örtüsü topraktır Bir dönem Düşkünler Evi olarak kullanılan medrese, bugün kullanılmamaktadır Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olan medrese, Vakıflar Genel Müdürlüğü veritabanında "Hadım Ali Paşa medresesi" adı ve 210001/103 envanter numarası ile "Türkiye Kültür Mirasları" arasında kayıtlıdır

 

3 HATUNİYE MEDRESESİ (HANİ İLÇESİ)

 

Zeynebiye ismi ile de anılan medrese, Hani İlçesi'nde, Ulu Cami'nin birkaç yüz metre güneybatısında mahalle içinde bulunmaktadır Yapım tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 13 yüzyılın ilk yarısında inşa edildiği tahmin edilmektedir Avlulu medreseler grubunda yer alan ve ortadaki avlunun bir kubbe ile örtülü olduğu tahmin edilen medresenin en süslü köşesi kıble duvarıdır Mihrap nişinin üst kısmı zengin bir şekilde bezenmiştir En üstte, sekiz kollu yıldız örnekleri arasında, geometrik örnekli bir pano görülmektedir Mihrap nişinin hemen üstünde, çiçekli bir zemin üzerine yazılmış bir ayet şeridi görülmektedir Medresenin güney duvarının dış yüzü de çeşitli süsleme şeritlerle bezenmiştir Yapının ayakta kalabilen kesimlerinde görülen süslemelerin büyük bir kısmı, geometrik örnekli şeritler ve panolardan ibarettir Zamanla büyük bir bölümü harap olmuş, Türk mimarisinin en güzel örneklerinden olan medresenin restore çalışmaları 1993 yılında başlamış ve tamamlanmıştır Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olan medrese, 210801/03 envanter numarası ile "Türkiye Kültür Mirasları" arasında kayıtlıdır

4 HÜSREVİYE MEDRESESİ (MERKEZ SUR İLÇESİ)

Merkez Sur İlçesi'nde, Mardin Kapı semtinde yer alan Hüsreviye Medresesi, Diyarbakır'ın 2 Osmanlı Valisi Hüsrev Paşa (ö 1544) tarafından 1521–1528 tarihleri arasında yaptırılmıştır Kuzeydeki medrese portalinden yapıya girilmekte, sağ ve sol taraflarda 14 adet medrese odaları yer almaktadır Ana girişin tam karşısında ise caminin giriş kapısı yer almaktadır Medresenin mescid kısmına, 1728 yılında minare eklenerek cami haline getirilmiştir 1561`de Diyarbakır valiliğine atanan İskender Paşa`nın davetini kabul ederek Diyarbakır`a gelip yerleşen ünlü bilgin Musihüddîn Lârî uzun süre bu medresede baş müderrislik görevi yapmıştır

 

Hüsreviye Medresesi/Merkez Sur İlçesi

 

Hüsreviye Medresesi 1966 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğünce esaslı bir onarıma tabi tutulmuştur Bu onarım sonrası medresenin mescid kısmı, cami olarak; medrese kısmı ise Vakıflar Bölge Müdürlüğünce öğrenci yurdu olarak kullanılmıştır Günümüzde mescid kısmı cami olarak kullanılmaya devam etmekte ise de medrese kısmı ise Hat Kursları düzenlenmektedir

 

Hüsreviye Medresesi

 

Cami ve medresenin mimari yapısı hakkında Metin Sözen şu bilgileri vermektedir: "Yapıya kuzeydeki medrese portalinden girilmektedir Cami olarak kullanılan kısım, ilgi çekici bir plan tipi göstermektedir Bütün yapı bir sıra siyah bir sıra beyaz kesme taşlardan yapılmıştır Orta avlunun etrafını, ayaklara dayanan sivri kemerli revaklar çevirmekte, arkalarında ise medrese odaları yer almaktadır Tam güneydeki cami kısmında revaklar yapılmamış, camiye doğrudan giriş sağlanmıştır

 

Hüsreviye Medresesi/Merkez Sur İlçesi

 

Girişin tam karşısındaki camiye, geniş kemerli bir kapıdan girilmekte, onun sağında ve solunda birer pencere bulunmaktadır Aynı zamanda büyük dershane görevini yapan bu cami kısmı, ters bir T planı göstermektedir Girişte bir kubbe bulunmakta, kubbe sekizgen kasnağa oturmakta, bu kubbeli kısım iki yana beşik tonozlarla açılmaktadır Güneyde, mihrabın bulunduğu kısım ise dışarı çıkıntı yapmakta, yarım kubbeyle örtülmektedir Bu kısım, küçük ölçülerde yapılmış olmasına rağmen, oranları bakımından olgundur Cami kısmı, ilk yapıldığı sırada, medresenin mescid ve dershanesi olarak düşünüldüğünden, küçük yapılmıştır Sonradan bütün cemaate açılmış, devamlı cami olarak kullanılmaya başlanmıştır 1728 yılında ise arada beyaz şeritleri bulunan siyah taştan minare eklenmiştir" Mihrap günümüzde yağlı boya ile beyaza boyanması dışında asli yapısını korumaktadır Hüsrev Paşa Cami ve Medresesi'nin mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne aittir Medrese, Vakıflar Genel Müdürlüğü veritabanında 210001/015 envanter numarası ile "Türkiye Kültür Mirasları" arasında kayıtlıdır

5 LATİFİYE MEDRESESİ (MERKEZ SUR İLÇESİ)

Latifiye medresesi, Merkez Sur İlçesi'nde Fatih Paşa Camii'nin kuzeydoğusunda bulunmaktadır Burası aslında Fatih Paşa Camii'nin Şafiîler bölümü olmakla birlikte 19 yüzyılda aynı zamanda Latifiye adı ile medrese olarak kullanıldığı bilinmektedir

 

Latifiye Medresesi (Fatih Paşa Camii Şafiîler Kısmı)

 

İki sahınlı medrese, uzun süre âtıl olarak kalmış ise de 2004 yılında onarılarak SHÇEK Kadın ve Çocuk Eğitim Merkezi olarak kullanılmaya başlanmıştır

 

Latifiye Medresesi/Merkez Sur İlçesi

 

Bu bölüm, Vakıflar Genel Müdürlüğü veritabanında "Fatih Paşa (Bıyıklı Mehmet Paşa-Kurşunlu) Camii Şafiiler Bölümü"adı ve 210001/011 envanter numarası ile "Türkiye Kültür Mirasları" arasında kayıtlıdır

6 MESÛDİYE MEDRESESİ (MERKEZ SUR İLÇESİ)

Ulu Cami Külliyesi içinde yer alan Mesûdiye Medresesi, Ulu Cami'nin kuzey kanadı doğu yarısında camiye bitişik olarak yer almaktadır

 

 

Mesûdiye Medresesi/Merkez Sur İlçesi

 

Diyarbakır`da yapılan ilk büyük medresedir En eski tarihli kitabesinden öğrenildiğine göre medresenin yapımına hicri 595/1198 yılında Artuklu Meliki Ebu Muzaffer II Sökmen (Ö597/1200) zamanında başlanmış, Muzaffer Sökmen ve ondan sonra göreve gelen Melik Salih Nasırüddin Mahmud'un ölümü nedeniyle yapım, 32 yıl sonra Melik Mesûd lakaplı Mevdûd zamanında 620/1223 tarihinde tamamlanmıştır Bu medresenin inşası Melik Mesûd döneminde bitirildiği için Mesûdiye adıyla tanınmıştır Güneydeki mihrabın sağındaki pencerelerin birinde bulunan kitabeye göre tasarımını Halepli usta Cafer b Mahmud, yapımını ise Mesûd isminde biri yürütmüştür

 

Mesûdiye Medresesi iç görünüm

 

Mesûdiye Medresesi, kesme taştan iki katlı olarak inşa edilmiştir Yapıya hem kuzeydeki ana girişten, hem de caminin avlusundan girilebilmektedir Doğu-batı yönünde uzanan medresede, kuzey yönündeki girişten sonra, çapraz tonozlu revakların yer aldığı bir avluya varılır Kareye yakın avlunun en büyük açıklığı, iki kat boyunca yükselen ana eyvandır Eyvanın sağ ve solunda iki oda yer alır Ana eyvanın açıldığı avluda, iki katlı kemerler, bunların çeşitli şekilde ve açıklıkta taşları ve birinci katla ikinci katı ayıran noktada, şerit halinde dolaşan süslü yazı şeridi yapıya zengin bir görünüş kazandırmıştır Diğer medreselerde olduğu gibi revaklardan sonra yer alan medrese odaları burada yoktur Oda olarak yalnız eyvanın iki yanındaki mekânlar kullanılmaktadır Girişin tam karşısında süslü bir mihrap yer almaktadır Bezeme ve kitabeleriyle çok değerli bir sanat eseri olan medresenin avlusundaki mihrabın iki yanına yerleştirilmiş döner taş sütunlar, binada meydana gelebilecek çökmeyi tespit için konulmuştur

 

Mesûdiye Medresesi iç görünüm

Medresenin 590/1194 tarihini taşıyan eyvanındaki kitabesinden dört Sünnî mezhebe yönelik fıkıh medresesi olduğu anlaşılmaktadır Bu özelliğiyle Mesûdiye Medresesi, Anodolu'da benzeri bulunmayan bir uygulamaya sahiptir Mesûdiye Medresesi'nde en geniş manada aklî ve naklî ilimler okutulmuş, bilginler arası ilmi tartışmalar yapılmıştır Çok eski bir ilim yuvası olan Mesûdiye Medresesi'nin, Anadolu'da kurulan ilk Türk Üniversitesi pâyesini taşıması gerektiğini ileri süren araştırmacılar da bulunmaktadır Bütün kitabeleri, motifleri, taş yontma kemerleri ve döner taş sütunlarıyla hala ayakta durmaktadır Medrese günümüzde Şarkiyât Araştırmaları Derneği tarafından kullanılmaktadır

 

Mesûdiye Medresesi mihrabı

Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olan medrese, Vakıflar Genel Müdürlüğü veritabanında 210001/099 envanter numarası ile "Türkiye Kültür Mirasları" arasında kayıtlıdır

7 MUSLİHÜDDÎN LÂRÎ MEDRESESİ (MERKEZ SUR İLÇESİ)

Safa Cami Külliyesi içinde yer alan bu medresenin diğer adı da İpâriye'dir 15 yüzyılın üçüncü çeyreğinde Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir

 

Muslihüddîn Lârî Medresesi/Merkez Sur İlçesi

 

Çok sayıda eserin yanı sıra Mir'atü'l-Edvar ve Mirkatü'l-Ahbar isimli tarihinde yazarı olan ünlü bilgin Muslihüddîn-i Lârî'nin, Diyarbakır Müftüsü olduğu dönemde bu medresede ders verdiği ve bu nedenle medresenin onun ismi ile de anıldığı bilinmektedir Lârî, 16 yüzyılın tanınmış bilim adamlarındandır İran`ın Lâr kentinde doğmuş, bu nedenle kendisine, Lârî-i Acemî de denilmiştir 1561`de Diyarbakır valiliğine atanan İskender Paşa`nın davetini kabul ederek Diyarbakır`a gelip yerleşen Lârî'ye Hüsrev Paşa Medresesi'nde müderrislik ile Diyar-bakır müftülüğü görevleri verilmiştir 1571'de vefat eden Muslihiddîn Lârî'nin kabri Safa Camii'nin batı tarafında avlu dışında bulunmaktadır (Bkz

 

Muslihüddîn Lârî Medresesi/Merkez Sur İlçesi

 

Medresenin 19 yüzyılda Diyarbakır'ın en önemli medreseleri arasında olduğu bilinmektedir Harap bir halde olan medrese 2007 yılında mülkiyetinin ait olduğu Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından orijinaline uygun şekilde onarılmıştır Bugün boş bir halde olup kullanılmayan medrese, Vakıflar Genel Müdürlüğü veritabanında "Şeyh Sefa İparlı (Muslihiddin Lari) Medresesi" adı ve 210001/100 envanter numarası ile "Türkiye Kültür Mirasları" arasında kayıtlıdır

8 ZİNCÎRİYE MEDRESESİ (MERKEZ SUR İLÇESİ)

Ulu Cami'nin güneybatısında yer alan ve Sincâriye adıyla da bilinen bu medresenin yapılış tarihi konusunda farklı görüşler bulunmaktadır Araştırmacıların çoğu, medresenin Artuklulardan Kutbuddin Muzaffer II Sökmen zamanında 595/1198 yılında inşa edildiğini kabul ederken, bazı yazarlar bunun 634/1236'da Eyyûbî hükümdarlarından Melik Salih Necmeddin dönemine ait olabileceğini ileri sürmektedirler Medresenin güney batı duvarındaki bir kitabe parçasından, mimarının İsa Ebû Dirhem olduğu anlaşılmaktadır

 

Açık medreseler plan tipinde, iki veya tek eyvanlı plan şemasına uygun olarak tek katlı yapılmıştır Kesme taştan yapılan medresenin giriş kapısı ile ön cephesinin ayrı bir yapısı bulunmaktadır Bezemesi olan ön cephede diğer aynı dönem yapılarında olduğu gibi zengin süslemeler burada görülmemektedir Plan olarak diğer Anadolu medreselerinden biraz farklılıklar göstermektedir İklim koşullarından ötürü avlu biraz küçültülmüş, havuz ve fıskiyelerle ortam ferahlatılmıştır Medrese iki eyvanlıdır Avlu revakları ayaklara dayanmakta, çepeçevre bir beşik tonoz revakların üstünü örtmektedir Bu beşik tonoz giriş eyvanın önünde çapraz tonoz olmakta, ana eyvanın önünde ise yüksek bir beşik tonozla eyvan avluya açılmaktadır Medresede en belirgin yer, büyük eyvandır Ana eyvanın sağ ve solunda iki beşik tonozlu uzun oda, sol köşede ise kubbeli bir oda yer almaktadır Medrese, gerek mimari organları ve gerekse dekorları bakımından Güneydoğu Anadolu Medreseleri grubuna girer Medresenin dört cephesindeki kemerlerin üstü ayetlerden oluşan kitabelerle süslüdür